Tại sao một số thành ngữ, tục ngữ lại khó hiểu?

 HUỆ THIÊN

 Trong bài «Câu đối, nội dung của nó»,[1] Phan Ngọc đã có một phát hiện độc đáo: «Thành ngữ và tục ngữ phải học tập lối diễn đạt của thần linh để cho nó trở thành chân lý muôn thuở.» [2] Và một trong những «mánh khoé» (từ dùng của Phan Ngọc) để làm cho ngôn ngữ của thành ngữ, tục ngữ trở thành thiêng liêng là «hình thức phải hết sức giản dị, chữ nghĩa phải hết sức dễ hiểu, nhưng nội dung lại khó giải thích, bởi vì những chữ đơn giản này ghép với nhau theo một kiểu xa lạ so với ngữ pháp hàng ngày»,[3] tức là một kiểu ngữ pháp khó hiểu, «nhưng chính vì khó hiểu mà làm bá chủ trong thành ngữ để cấp cho thành ngữ sắc thái ngôn ngữ của thần linh.» [4]

Về luận điểm trên đây của Phan Ngọc, chúng tôi (dưới bút hiệu An Chi) đã có nhận xét như sau: «Chúng tôi không tin rằng cá nhân hoặc cộng đồng đã lựa chọn (...) hoặc sáng tác những thành ngữ bốn tiếng (mà Phan Ngọc đề cập) lại muốn tự biến mình thành những thầy phù thuỷ bằng cách cấp cho chúng sắc thái ngôn ngữ của thần linh. Họ càng không muốn làm cho chúng trở nên khó hiểu bằng cách biến chúng thành những giáo điều của một thứ học thuyết hay tôn giáo bí truyền (...) Vậy những thành ngữ hữu quan không phải là khó hiểu ngay từ đầu mà chỉ trở nên khó hiểu theo thời gian. Chỗ khó hiểu của chúng: một là với thời gian, một số trong những tiếng cấu thành chúng đã trở thành từ cổ; hai là chúng đã bị tách khỏi hoàn cảnh lịch sử-xã hội trong đó chúng đã ra đời; và ba là chúng đã bị từ nguyên dân gian làm cho méo mó.» [5] Do tính chất và khuôn khổ của bài nên lúc đó chúng tôi đã không có điều kiện để phân tích những nguyên nhân trên đây và cũng chưa nêu hết những nguyên nhân còn lại. Trong bài này, chúng tôi xin bổ sung thêm ba nguyên nhân nữa như sau; bốn là phương thức cấu tạo chúng đã không còn được nhận ra nữa nên người ta cảm thấy chúng kỳ quặc hoặc bí hiểm; năm là đã xảy ra hiện tượng mà Pierre Guiraud gọi là những sự cố ngôn ngữ; và sáu là một số thành ngữ đã bị người viết văn thời nay làm cho dị dạng so với hình thái gốc nên mới trở thành kỳ quái. Dưới đây chúng tôi xin lần lượt phân tích từng nguyên nhân một.

1. Trong quá trình phát triển của từ vựng, một số từ đã bị đào thải hoặc bị thay thế bằng những từ khác. Vì vậy mà chúng không còn được sử dụng trong lời ăn tiếng nói hằng ngày nữa. Một số thì chắc chắn là đã tuyệt tích; số khác thì hãy còn lưu lại dấu tích nơi một số tổ hợp cố định trong đó có những thành ngữ, tục ngữ. Thí dụ: «vóc» trong «ăn vóc học hay». Phan Ngọc đã mặc nhận rằng đây là một danh từ có nghĩa là «thân hình to lớn»,[6] nhưng ông lại lâm vào tình thế tự mâu thuẫn với mình vì đã cho rằng «ăn vóc» có quan hệ ngữ pháp giống hệt như «học hay» trong đó «hay» hiển nhiên là một tính từ. «Hay» đã là tính từ thì «vóc» cũng phải thuộc từ loại đó chứ không thể nào khác được vì chính Phan Ngọc đã hăng hái đề cao «ngữ pháp của đối xứng». Nguyễn Lân thì mặc nhận rằng «vóc» là một tính từ và cho rằng nó có nghĩa là ít. vậy «ăn vóc học hay» có nghĩa là ăn ít mà học giỏi.[7] Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ của Viện Ngôn ngữ học do Hoàng Văn Hành chủ biên thì cho rằng đó là một từ đã được chuyển nghĩa, từ chỗ chỉ thân thể sang chỗ chỉ đặc tính khoẻ mạnh của con người và «ăn vóc» có nghĩa là ăn khoẻ. Thực ra, vóc là một từ Việt gốc Hán – và đúng là một tính từ – bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 郁 mà âm Hán Việt hiện đại là úc, có nghĩa là thơm, ngon. Vậy tất nhiên là vóc cũng có cùng nghĩa đó và «ăn vóc» tất nhiên có nghĩa là ăn ngon. Nếu người ta biết thêm rằng vóc trongvóc dáng cũng là một từ Việt gốc Hán bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ  mà âm Hán Việt hiện đại cũng là úc, có nghĩa là dáng dấp, dung mạo, thì người ta sẽ dễ dàng thấy rằng (ăn) vóc ~ úc 郁 (= thơm, ngon) không phải là một điều do suy luận chủ quan mà ra: Khi mà hai từ đồng âm, trong quá trình biến đổi ngữ âm, lại tiếp tục trở thành hai từ đồng âm khác, thì sự biến đổi đó rõ ràng là một sự biến đổi có quy luật. Huống chi úc ~ vóc lại là những hình thanh tự (郁) có cùng thanh phù là 有. Tóm lại, vóc trong «ăn vóc học hay» là một từ cổ và từ cổ này có nghĩa là thơm, ngon. Vậy «ăn vóc học hay» không có nghĩa nào khác hơn là ăn ngon, học giỏi. Đây là một thành ngữ dùng để nói về những người học trò mà cái sự học xứng đáng với cái sự ăn, nghĩa là sự dùi mài kinh sử xứng đáng với sự nuôi nấng chu đáo của cha mẹ.

Sau đây là một thí dụ khác về từ cổ trong thành ngữ: «thiết» trong «đau thiết, thiệt van». Vì không rõ nghĩa của từ «thiết» nên Nguyễn Lân đã phải suy diễn theo chủ quan mà giảng câu đó là «Khi đau thì bản thân mình cảm thấy, còn khi bị thiệt thì phải yêu cầu người khác xét cho». Cứ như trên thì, theo tác giả, «thiết» là «tự mình cảm thấy». Thực ra đây là một biến thể ngữ âm của «siết» trong «rên siết» và là một từ Việt gốc Hán bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 叱 mà âm Hán Việt hiện đại là sất (Xin chú ý rằng sất 叱 là một hình thanh tự mà thanh phù là 七, cũng là thanh phù cho chữ thiết 切), có nghĩa là la, hét. Bản thân từ «thiết» cũng có biến thể ngữ âm nữa là «thét», sụ tương ứng âm vị sất (~ siết ~ thiết) ~thét ở đây còn được xác nhận bằng truờng hợp của tiếng Hán ghi bằng 抶 mà Hán Việt hiện đại cũng là sất, có nghĩa là đánh bằng roi mà âm xưa cũng là «thét» như có thể thất trong Chinh phụ ngâm, câu 24: Thét roi cầu Vị ào ào gió thu.[8]

Vậy «thiết» có nghĩa là ... thét, la hét và «đau thiết, thiệt van» có nghĩa là đau thì rên rỉ mà thiệt thì năn nỉ.

Khá đặc biệt là trường hợp của từ «tai» trong «đầu cua, tai nheo». Hầu như mọi người đều hiểu «tai» ở đây là cơ quan của thính giác trong khi thực ra nó lại có nghĩa là cái mang của con cá. Đó là một từ Việt gốc Hán bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 鰓 mà âm Hán Việt hiện đại cũng là ... tai vì thiết âm của nó là «tô lai thiết» 蘇來切 hoặc «tang tài thiết» 桑才切 (xem Khang Hy tự điển), có nghĩa là mang cá. Âm và nghĩa đang xét đã được chứng thực một cách không thể nào phủ nhận được bằng một câu trong Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa: «Lô cư cá vức bốn tai.» [9] Theo kết cấu của quyển từ vựng Hán Việt đối chiếu này thì «lô cư» là từ được giảng còn lời giảng là «cá vức bốn tai». Cá vức bốn tai ở đây chẳng phải gì khác hơn là con cá vức có bốn mang mà tiếng Hán cũng còn gọi một cách cụ thể là «tứ tai lô» 四鰓鱸 (cá lô bốn mang) như đã được ghi nhận trong Từ nguyên và Từ hải. Đặc biệt, Từ hải đã giảng «tứ tai lô» như sau: «Một loại cá lô, dài khoảng bốn, năm tấc (tấc Tàu – HT), miệng rộng, đầu to, hai cái mang bành rộng ra, để lộ những đường vân đỏ tía, tựa như là có bốn mang (tứ tai) cho nên gọi là cá lô bốn mang (tứ tai lô), tục gọi là cá bốn mang (tứ tai ngư).» Từ hải còn dẫn thêm Chính tự thông như sau: «Cá lô ở mọi nơi đều [chỉ có] hai mang (lưỡng tai), riêng cá lô Tùng Giang thì [có] bốn mang (tứ tai).» Đã rõ «tai» ở đây là mang cá và «tai nheo» tất nhiên là mang của cá nheo.

«Trăm» trong «trăm hay không bằng tay quen» cũng là một từ cổ thường bị hiểu nhầm là mười lần mười. Thực ra đây là một từ Việt gốc Hán bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 譫mà âm Hán Việt hiện đại là chiêm, có nghĩa là nói nhiều, nói liến thoắng hoặc nói sảng trong khi bệnh. Từ điển tiếng Việt do Văn Tân chủ biên đã giảng rằng trăm là một từ thuộc tiếng địa phương có nghĩa là «nói nhanh một thứ tiếng nước ngoài». A. de Rhodes cũng có ghi nhận từ này (dưới dạngtlăm) trong Từ điển An Nam - Bồ Đào Nha - La Tinh và giảng rằng: «Tlăm tiếng, nói tlăm tiếng» là «falar muitas linguas» (BĐN), «variis linguis loqui» (LT), nghĩa là nói nhiều thứ tiếng. Vậy «trăm» là nói nhiều và nhanh. Nghĩa này của nó còn được bằng câu «trăm hay xoay vào lòng» mà Nguyễn Lân giảng là «người nào cũng nghĩ rằng mình hay, mình giỏi» (có lẽ vì cho rằng một trăm cái hay của cá nhân đều được ghi gói kỹ trong lòng của đương sự chăng?). Câu này thực ra có nghĩa là hễ khéo nói thì dễ gây được lòng tin nơi người khác. Từ trên đây suy ra, «trăm hay không bằng tay quen» có nghĩa là nói lý thuyết suông dù có hay đến đâu cũng không bằng thực hành thông thạo.

Vậy nguyên nhân thứ nhất làm cho một số thành ngữ trở nên khó hiểu là một số từ ngữ mà chúng bao hàm đã trở thành những từ cổ, từ lâu không còn được sử dụng trong lời ăn tiếng nói của người đương đại. Đây không chỉ là đặc điểm riêng của một số thành ngữ, tục ngữ mà còn là đặc điểm chung của nhiều từ ghép đẳng lập mà nhiều nhà nghiên cứu xếp vào hàng từ láy chỉ vì chúng gồm có một âm tiết (thậm chí cả hai âm tiết) mà chính họ không biết được nghĩa. Các yếu tố này tạo thành một lãnh vực hãy còn bị bỏ hoang vì chúng thực sự chưa được các nhà nghiên cứu ngó ngàng đến một cách nghiêm túc trong khi một số nhà thì lao vào lãnh vực của từ láy một cách quá nhiệt thành. Thật là chưa công bằng và cân bằng.

2. Nguyên nhân thứ hai làm cho một số thành ngữ trở nên khó hiểu là chúng đã bị tách khỏi cái môi trường cụ thể và riêng biệt của ngành nghề có liên quan để trở thành những lối nói chung của toàn thể xã hội mà phần đông thì lại không biết hoặc không chú ý đến đặc điểm của hoạt động đã góp phần sản sinh ra chúng.

Chẳng hạn, «sạch nước cản» là một lối nói của thuật đánh cờ, trong đó ba từ tạo thành đều vẫn còn thông dụng và dễ hiểu trong ngôn ngữ hiện nay. «Sạch» là sành, rành. «Sạch đời» là sành đời. «Nước» là sự lựa chọn bước đi cho con bài hoặc con cờ trong một thế bài hay thế cờ. «Sạch nước» là lối nói của dân cờ bạc để chỉ trình độ của những con bạc mới rành các nước bài chứ chưa được cao tay. «Cản» là ngăn chặn. «Sạch nước cản» là chỉ mới biết cản những nước tấn của đối phương trong một trận cờ chứ chưa phải đã là tay cao thủ. Chỉ vì không phải tất cả mọi người ai cũng là tay mê cờ hoặc rành cờ nên khi nghe nói đến «sạch nước cản» thì nhiều người mới hiểu «sạch» phản nghĩa với «bẩn», «nước» là chất lỏng không màu, không mùi, không vị và trong suốt, … còn «cản» thì chỉ là một cái gì mơ hồ, rồi hiểu chung chung «sạch nước cản» là trông cũng tàm tạm để nói về nhan sắc của con gái hoặc phụ nữ.

«Già kén kẹn hom» là một lối nói của nghề nuôi tằm. Đây là một câu đúc kết kinh nghiệm mà mục đích là nhắc nhở người nuôi tằm chớ để cho kén quá già, vì nếu kén quá già thì sẽ kẹn, nghĩa là không róc ra khỏi hom, tức là những thanh tre ngang dọc đan ken vào nhau để làm thành cái né tằm. câu này từ lâu đã bị tách khỏi nghề nuôi tằm nên không còn được hiểu đúng với ý nghĩa ban đầu của nó nữa. Ngày nay, người ta hiểu «già kén» là kén chọn quá lâu ngày, rồi không cần biết «kẹn hom» có nghĩa chính xác và cụ thể là gì, người ta hiểu chung chung cả câu thành ngữ là hễ kén chọn quá lâu thì sẽ dở dang hoặc không mãn nguyện trong hôn nhân.

«Mài mực ru con, mài son đánh giặc» chủ yếu là một lối nói của nho sĩ và quan lại thời xưa, là những người thường dùng mực để viết và dùng son để phê bài của học trò hoặc phê công văn giấy tờ. Mực so với son thì dễ mài hơn nhiều vì son ngày xưa là một thứ đá rắn màu đỏ (chứ không phải là thứ sáp trơn để thoa môi như ngày nay) nên khó mài và mài lâu hơn. Câu này thực ra chỉ so sánh việc mài son với việc mài mực: việc sau thì êm nhẹ còn việc trước thì tốn công hơn. Chỉ vì nhà nho trớ trêu đã so sánh việc mài mực với việc ru con (êm ái) và việc mài son với việc đánh giặc (cực nhọc hơn) nên mới khiến cho Nguyễn Lân phải giảng câu đó như sau: «Nói các ông đồ ngày xưa ngày thường ngồi dạy học đồng thời giúp vợ làm việc vặt trong nhà, nhưng khi có giặc thì tham gia phục vụ quân sự.» Thật là một lời giảng hoàn toàn phản thực tế. Có thơ mộng lắm thì cũng chỉ là «Bên anh đọc sách, bên nàng quay tơ» chứ làm gì có chuyện các ông đồ ngày xưa lại sẵn sàng và có dư thì giờ mà giúp đỡ các vị phu nhân trong việc ru con và các việc vặt ở nhà. Việc tham gia phục vụ quân sự cũng chẳng phải là phần của các ông. Nhưng vấn đề là ở chỗ người giảng đã không thấy được những hình thức so sánh trong câu cần giảng.

Cũng Nguyễn Lân đã giảng câu «quyền thằng hủi» như sau: «Trong xã hội cũ, người bị bệnh phong bị xã hội ruồng bỏ. Ý nói: chẳng có quyền hành gì.» Thật là một sự nhầm lẫn tai hại. Trong quyển từ điển của Nguyễn Lân, câu đang xét được xếp sau các câu «quyền cao chức trọng»; «quyền huynh thế phụ»; «quyền thu, quyền phát»; «quyền rơm, vạ đá»; «quyền sinh, quyền sát». Có lẽ do «phản ứng dây chuyền» nên tác giả đã đánh đồng «quyền thằng hủi» với những thứ quyền có tính chất hành chính hoặc pháp lý kia chăng? Thực ra, «quyền» ở đây là cái nắm tay, cái nắm đấm, chữ Hán là拳, còn được dùng theo hoán dụ để chỉ võ thuật nữa (quyền Anh, Thái cực quyền, …). Cái nắm tay của thằng hủi không có ngón thì đấm thế nào được ! Vậy «quyền thằng hủi» là một lối nói của dân nhà nghề chê các tay võ kém cỏi. Nói rộng ra, thì nó dùng để chê chung những kẻ bất tài mà lại nắm (bằng cái bàn tay không ngón !) những cương vị chuyên môn «ngon lành».

Nguyễn Lân cũng tiếp tục nhầm lẫn khái niệm mà giảng câu «thứ nhất thả cá, thứ nhì gá bạc» như sau: «Việc thả cá có lợi là đúng và cần khuyến khích, còn gá bạc thì ngày nay là một tội phạm, vì đó là một việc làm ăn bất chính.» Nhưng chẳng có lẽ việc «thả cá» ở đây lại là một việc làm ăn chân chính? «Thả cá» ở đây thực ra là «thách cá, nói trong một độ gà chọi hay ác lia thia, sau khi xem – xét kỹ lưỡng – con vật rồi, những người cầm chắc con của mình chọn sẽ thắng, bèn thách mọi người bắt số tiền cá của mình.» (Lê Văn Đức và Lê Ngọc Trụ, Việt Nam tự điển). Vậy từ tổ «thả cá» theo cách hiểu của Nguyễn Lân (xin ghi là thả cá 1) chỉ là đồng âm với từ tổ «thả cá» trong câu đang xét (xin ghi là thả cá 2). Vì không biết đến từ tổ sau nên Nguyễn Lân mới xếp việc thả cá 1 cùng một ca-tê-gô-ri với việc gá bạc, mà lại cho nó đứng hàng thứ nhất nữa ! Không hiểu nhà nông làm cái công việc thứ hai trong công thức VAC [*] có muốn kêu nài gì hay không ?

Lại cũng trong «nghề» cờ bạc, còn có một lối nói liên đới với «thả cá 2» là «bắt cá» (xin ghi là «bắt cá 2») mà cũngViệt Nam tự điển của Lê Văn Đức và Lê Ngọc Trụ giảng là «nhận đánh cuộc». Đây chính là từ tổ cố định thấy được trong thành ngữ «bắt cá hai tay» mà Vương Hồng Sển đã giảng rất đúng như sau: «Tiếng lóng của giới đổ bác: buổi sớm nơi trường gà tiếng bắt cá nghe xôm (tiếng phóng bắt đánh cuộc); bắt cá hai tay: ôm đồm, bên nào cũng có đánh (lội qua, lội lại) để khi ăn thì ăn được nhiều, khi thua thì thua ít.» [10]

Cứ như trên thì rõ ràng là thả cá 2 và bắt cá 2 là hai từ tổ cố định hô ứng với nhau một cách chặt chẽ (có thả thì mới có bắt) và rõ ràng «bắt cá» trong «bắt cá hai tay» là «bắt cá 2». Nhưng dân «ngoài ngành» thì rất dị ứng với cách giải thích cho rằng «bắt cá hai tay» là một «phương thức» đánh cuộc vì họ thật tình không biết rằng «thả cá 2» và «bắt cá 2» là những biệt ngữ của dân cá cược. Và để chứng minh rằng đây là «bắt cá 1», có người thậm chí còn ngụy tạo ra câu ca dao sau đây:

Xin đừng bắt cá hai tay,

Cá lội dưới nước, chim bay trên trời.

Người ta phải đặt câu hỏi: tại sao việc bắt cá hai tay mà lại có liên quan đến cả việc chim bay trên trời? Còn câu ca dao «chánh gốc» thì là:

Chàng ràng nơm, ná hai tay,

Cá lội dưới nước, chim bay trên trời.

Luận lý ở đây rõ ràng là rất chặt chẽ.

Tóm lại, trong kho thành ngữ tiếng Việt, có một số đơn vị vốn là những lối nói «chuyên ngành», những biệt ngữ, mà người ngoài nghề thường không hiểu được hoặc hiểu không được đúng nội dung cụ thể nên đã ứng dụng sai với công dụng ban đầu của chúng. Lối ứng dụng sai này làm cho những thành ngữ hữu quan mất đứt sợi dây liên lạc với nguồn gốc đích thực của chúng mà chỉ có một sự nghiên cứu khách quan và nghiêm túc mới có thể giúp phát hiện lại.

3. Nguyên nhân thứ ba làm cho một số thành ngữ, tục ngữ trở nên khó hiểu là chúng đã bị từ nguyên dân gian làm cho méo mó; thành tố của chúng bị thay đổi một cách võ đoán theo cách hiểu chủ quan của người nói, làm cho sự liên hệ giữa các thành tố với nhau niều khi mất hẳn mạch lạc. Câu thành ngữ có khi trở nên ngớ ngẩn, chẳng hạn «giáo đa thành oán» thành «gáo tra dài cán» như vẫn truyền tụng trong Nam dạo nào.

Câu «mũi dại lái phải chịu đòn», chẳng hạn, là một kết quả của từ nguyên dân gian trong đó «dại» là một kẻ tiếm lập đã chiếm chỗ của từ «vạy» vì hình thức nguyên thuỷ của câu tục ngữ là «mũi vạy lái phải chịu đòn». Đây vốn là lối nói của nghề ghe thuyền. «Mũi vạy» là mũi thuyền đi lệch hướng, thường là do ảnh hưởng của dòng nước xiết hoặc cơn nước xoáy. Trong tình thế khó khăn này, người cầm lái phải vững vàng thì mới có thể đưa con thuyền đi trở lại cho đúng hướng mà vượt qua chỗ nguy hiểm được. Chính vì thế mà anh ta phải «chịu đòn», nghĩa là phải ra sức ghị cây đòn lái cho thật chắc theo hướng đã định để cho con thuyền khỏi bị cuốn theo cơn nước xoáy hay dòng nước xiết. Động từ «chịu» ở đây chỉ là một với «chịu» trtrong «chịu mũi», «chịu lái», «đứng mũi chịu sào», … chứ «chịu đòn» ở đây không phải là nhận hình phạt bằng roi vọt. Chỉ vì không hiểu lối nói này của nghề ghe thuyền nên người ta mới nói trại tiếng thứ hai của câu tục ngữ đang xét từ «vạy» thành «dại» rồi hiểu «đòn» ở đây là roi vọt mà thôi.

«Lờ đờ như gà ban hôm» là một thành ngữ hoàn toàn rõ ràng và dễ hiểu về mặt ý nghĩa vì ai cũng biết là khi trời chạng vạng thì gà bị quáng mắt nên không còn trông thấy rõ ràng (nên mới có từ tổ cố định «quáng gà»). Ấy thế nhưng nó cũng bị từ nguyên dân gian bóp méo biến thành «lờ đờ như gà mang hòm» khiến cho Nguyễn Lân phải thắc mắc mà ghi chú rằng «không hiểu gà mang hòm là ở tích gì». Nhưng làm gì có tích «gà mang hòm», chỉ có hình ảnh của những con «gà ban hôm» mà thôi. Nhân tiện – vì có liên quan đến gà – xin liên hệ một chút với thành ngữ «fier comme un pou» trong tiếng Pháp, mà nếu dịch theo nghĩa đen của từng thành tố thì sẽ là «kênh kiệu như một con chấy». Nếu cứ quy xuất xứ vào sự tích thì biết đâu người Pháp sẽ chẳng cất công đi tìm trong kho thần thoại Hy-La. Nhưng Pierre Guiraud đã gợi ý rằng «pou» là cách ghi xuất phát từ hình thái phương ngữ «poul» [11] có nghĩa là con gà trống («poule» là gà mái), đồng nghĩa với danh từ «coq» trong tiếng Pháp toàn dân. Đây là một cách lý giải rất thoả đáng vì chính người Pháp cũng nói «fier comme un coq» (kênh kiệu như một con gà trống). Trở lại với câu thành ngữ tiếng Việt, xin nói thêm: có ngừơi cho rằng «gà mang hòm» là gà bị bỏ trong bồ đựng kín (nên không trông thấy gì). Nhưng nếu thế thì tại sao không nói «mang bồ» mà lại nói «mang hòm» trong khi hòm (=rương) chỉ dùng để đựng quần áo hay đồ vật? Thực ra đây chỉ là chuyện bóp méo bằng từ nguyên dân gian mà thôi: «ban hôm» đã bị nói trại thành «mang hòm».

Ngay cả sách vở cũnmg lâm vào tình trạng bóp méo thành ngữ, tực ngữ chứ chẳng cứ gì dân gian mới bóp méo theo kiểu đó. Nguyễn Lân, chẳng hạn, đã ghi nhận câu «áo cứ chàng, làng cứ xã» và giảng như sau: «(Xã là chức dịch trong làng). Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của những người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình.» Thật là chuyện quá đỗi bất ngờ khi mà một quyển từ điển lại có thể viết sai chính tả và giảng sai nghĩa đến thế: hình thức chính xác của câu đang xét là «áo cứ tràng, làng cứ xã». «Tràng» có nghĩa gốc là cái cổ áo, nay được hiểu là cái vạt trước của chiếc áo dài. (Tục ngữ còn có câu «áo rách phải giữ lấy tràng» mà chính Nguyễn Lân cũng đã có ghi nhận.) Cái tràng áo đã bị Nguyễn Lân hiểu thành đức lang quân («chàng» !) nên «nàng» mới mắc cái oan Thị Kính là hay ỷ lại vào đàn ông ! Rồi dân làng cũng mắc phải vạ lây mà bị quy là không biết phát huy quyền làm chủ ở nông thôn. Câu tục ngữ đang xét thực ra chỉ muốn nhấn mạnh vào vai trò và trách nhiệm của chức danh «xã» đối với địa phương do mình cai quản mà thôi. Cái được ám chỉ ở đây là trách nhiệm của cá nhân chứ không phải là quyền làm chủ tập thể.

Vài thí dụ trên đây đã cho thấy từ nguyên dân gian bóp méo một số thành ngữ như thế nào cũng như cho thấy rằng không thể lệ thuộc vào hình thức đã bị bóp méo mà tìm ra được ý nghĩa đích thực của từng thành ngữ hữu quan. Chúng còn cho thấy tác giả của từ nguyên dân gian không phải bao giờ cũng là chính dân gian mà có khi lại là người trí thức và người viết văn như chúng tôi sẽ còn dẫn chứng thêm ở mục 6 khi nói về những thanh ngữ dỏm.

4. Nguyên nhân thứ tư làm cho một số thành ngữ, tục ngữ trở nên khó hiểu là phương thức cấu tạo chúng đã không còn được nhận ra nữa nên làm cho người ta cảm thấy chúng có vẻ kỳ quặc hoặc bí hiểm. Chẳng hạn: «nghèo rớt mồng tơi»; «già cóp bình thiếc» (mà ngày nay nhiều người nói thành «già cúp thùng thiếc»); «say quắt cần câu»; «mê tít thò lò»; v.v…

Những thành ngữ trên đây sẽ trở nên dễ hiểu nếu người ta biết rằng chúng được sản sinh do nhu cầu tạo ra sắc thái hài hước bằng cách phối hợp với một số yếu tố thực tế không có liên quan gì với nhau về mặt ngữ nghĩa. Chúng ra đời trên cơ sở của những từ tố gồm có hai từ đơn tiết (nghèo rớt, già cóp, say quắt, mê tít, …), mà thành tố thứ hai (rớt, cóp, quắt, tít, …) có tác dụng miêu tả và/hoặc nêu lên mức độ tối cao của thành tố thứ nhất (nghèo, già, say, mê, …). Để tạo ra sắc thái hài hước, người ta đã ghép vào yếu tố thứ hai một thành phần thêm nghĩa (mồng tơi, bình thiếc, cần câu, thò lò, …) mà thành phần này chỉ thích hợp về ngữ nghĩa với thành tố thứ hai của từ tổ cơ sở chứ không thích hợp với thành tố thứ nhất của từ tổ đó và/hoặc với toàn bộ từ tổ. Tính chất hài hước nói trên chính là hệ quả của sự không thích hợp đó, sự không thích hợp này thậm chí có khi còn trở nên kỳ quặc nữa và hễ tính chất kỳ quặc càng cao thì sắc thái hài hước càng tăng. Do phương thức cấu tạo đặc biệt đó mà những thành ngữ đang xét vô hình trung có thể được xem như là những đơn vị gồm có hai từ tổ lồng vào nhau (nghèo rớt mồng tơi = nghèo rớt + rớt mồng tơi; say quắt cần câu = say quắt + quắt cần câu; …). Xin phân tích một thí dụ. Trong «say quắt cần câu», chẳng hạn, thì «quắt» vừa miêu tả vừa nêu lên mức độ tối cao của «say» (vì thế nên không thể nói «rất say quắt» hoặc «say quắt lắm»); «cần câu» thì chỉ có quan hệ ngữ nghĩa tự nhiên và hợp lý với «quắt» nhưng lại không có quan hệ ngữ nghĩa tự nhiên và hợp lý với «say». «Say quắt» là say đến quằn người lại còn «quắt cần câu» là cong như cái cần câu bị cá đớp mồi mà kéo xuống. Xét riêng thì hai từ tổ trên đây («say quắt», «quắt cần câu») vẫn hợp lý về ngữ nghĩa nhưng phối hợp chúng lại mà nói «say quắt cần câu» thì rõ ràng là đã làm phát sinh vấn đề về mặt luận lý và người ta cứ phải đặt câu hỏi không bao giờ trả lời được: say quắt cần câu là say như thế nào?

Trong thí dụ vừa phân tích ở trên, sắc thái hài hước vẫn còn hoàn toàn rõ ràng nhưng ở một vài thành ngữ cùng loại thì sắc thái đó đã phai mờ đi nhiều hoặc phai mờ hẳn nên người ta càng dễ dàng cảm thấy chúng khó lý giải về mặt ngữ nghĩa, thí dụ: nghèo rớt mồng tơi. Thành ngữ này cũng được tạo ra bằng phương thức y hệt như «say quắt cần câu». Do đó mà câu hỏi «nghèo rớt mồng tơi là nghèo như thế nào?» sẽ không bao giờ trả lời được mặc dù người ta cũng đã đưa ra những cách trả lời thử nghiệm, chẳng hạn như trong Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ.

Đối với một phương thức mà mục đích là tạo ra sắc thái hài hước bằng sự phi lý (cái cần câu mà lại liên quan đến sự say xỉn, cây mồng tơi mà lại liên quan đến sự nghèo túng, cái bình thiếc mà lại liên quan đến sự già cỗi, …) thì tất nhiên không có cách nào giải thích kết quả của nó bằng sự hợp lý được. Ý tưởng đó là một điều viễn vông.

5. Nguyên nhân thứ năm làm cho một số thành ngữ, tục ngữ trở nên khó hiểu là hiện tượng mà Pierre Guiraud gọi là những sự cố ngôn ngữ (accidents linguistiques), chủ yếu là những sự đan xen hình thức(croisements de formes) và những sự lan truyền ý nghĩa (contaminations de sens). [12]

Xin minh hoạ vấn đề bằng một thí dụ mà theo thiển ý là tiêu biểu. Đó là câu «thân gái mười hai bến nước». Mười hai bến nước thường được cho là mười hai con giáp, tức là thập nhị địa chi, hoặc là: công, hầu, khanh, tướng, sĩ, nông, công, thương, ngư, tiều, canh, mục (hoặc nho, y, lý, số, bốc). Đây thực ra chỉ là suy diễn để tìm đủ thành phần sao cho khớp với con số 12 mà thôi. Lời giảng của Huình-Tịnh Paulus Của trong Đại Nam quốc âm tự vị, theo chúng tôi, có nhiều phần hợp lý hơn: «Thân con gái như chiếc đò, hoặc gặp bến trong, hoặc mắc bến đục, hoặc đưa người tốt, hoặc đưa người xấu, may thì nhờ, rủi thì chịu. Tiếng nói mười hai bến là nói cho vần.» Lời giảng này tất nhiên có thể được chỉnh lý cho thực sự phù hợp nhưng ít ra tác giả cũng đã đúng khi ông thừa nhận rằng số từ ghép «mười hai» ở đây lại có ý nghĩa xác thực như khi nó được phân bố trong những ngôn cảnh bình thường khác. Sự phát sinh của con số 12 ở đây, theo chúng tôi, là do sự cố ngôn ngữ mà ra.

Sự thể có thể đã là như sau: Hai danh từ «bến» và «thuyền» vẫn được dùng để chỉ người con gái và người con trai trong quan hệ đính ước, hẹn hò (Thuyền về có nhớ bến chăng; Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền). Từ cách dùng này, «bến» lại được dùng để chỉ số phận của người phụ nữ trong nhân duyên 姻緣. Nhưng trong kinh điển Phật giáo cũng có một từ đồng âm là «nhân duyên» 因緣dùng để chỉ cái nhân tạo ra những cái quả cho kiếp sau và theo kinh điển thì cóthập nhị nhân duyên 十二因緣. Do cách hiểu theo từ nguyên dân gian nên người ta mới đánh tráo thứ nhân duyên của thần Ái tình vào chỗ thứ nhân duyên của nhà Phật mà diễn nôm thập nhị nhân duyên thành «mười hai bến nước». Chính vì vậy mà không thể nào tìm ra được đến mười hai bến nước cho phụ nữ. Bất quá chỉ có hai bến (bến đục, bến trong) như Huình-Tịnh Paulus Của đã viết mà thôi.

Dễ nhận thấy trong trường hợp trên đây nhiều là trường hợp của thành ngữ «kiết xác mồng tơi» mà Ngô Tất Tố đã dùng trong Lều chõng và Tắt đèn. Đây không phải gì khác hơn là sự đan xen giữa «nghèo kiết xác» với «nghèo rớt mồng tơi». Sự phối hợp này hoàn toàn võ đoán cho nên không thế nói như các tác giả của Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ rằng giữa «xác» và «mồng tơi» đã có thể có một sự kết hợp hợp lý được.

Giải thích bằng sự cố ngôn ngữ như vậy cũng là một hướng đi cần chú ý mặc dù trong kho thành ngữ, tục ngữ tiếng Việt thì những sự cố đó có thể không nhiều. Nhưng dù chỉ là một hay năm ba, nếu đã có sự cố, thì cũng phải giải thích hiện tượng đó cho đúng với bản chất của nó. Vậy nguyên nhân thứ năm cũng là một nguyên nhân không thể bỏ qua.

6. Nguyên nhân cuối cùng hiện đang diễn ra trước mắt mọi người. Đó là người viết văn thời nay đã vô tình hoặc cố ý bóp méo một số thành ngữ, tục ngữ, chủ yếu là thành ngữ, mà làm cho chúng trở nên dị dạng so với hình thức gốc. Những dạng thức mới này thực chất chỉ là những thành ngữ dỏm vì người viết không nắm vững từ ngữ nên đã viết sai một cách vô ý thức, hoặc vì người viết tuy có vốn từ ngữ phong phú nhưng lại cải biên thành ngữ không đúng điệu, nên cuối cùng cũng làm cho chúng «không giống ai». Sau đây là một ít dẫn chứng lấy ở Từ điển thành ngữ Việt Nam của Viện Ngôn ngữ học do Nguyễn Như Ý chủ biên.

– «Cóc ba năm lại quay đầu về núi» (Báo Tiền phong 1.7.1977). Hình thức gốc của câu này là «cáo chết ba năm quay đầu về núi» như ai nấy đều biết. Đâu có thể nào tự tiện đổi «cáo» thành «cóc» được, vì nếu có thể hoán vị một cách tuỳ tiện như thế thì biết đâu sẽ chẳng có người hứng chí mà tuyên bố «con cáo là cậu ông trời» để làm một cuộc đổi đời vì xưa nay ai cũng biết rằng cậu của đấng cao xanh chỉ là con … cóc. Đó là chưa nói đến chuyện rất có thể là thợ nhà in đã chơi khăm các nhà biên soạn Từ điển thành ngữ Việt Nam nên mới xếp sai «cáo» thành «cóc» !

–  «Bạt ngàn man dã». Đây là đặc sản của các nhà biên soạn, còn câu thành ngữ chánh gốc là «bạt ngàn sơn (san) dã». Vậy nói «bạt ngàn man dã» thì có sợ là … man dã hay không?

– «Cà cuống chết đến ức còn cay» (Nhiều tác giả, Gương chiến đấu thanh niên miền Nam). Hình thức gốc là «cà cuống chết đến đít còn cay». Đâu có thể cho rằng vì côn trùng nhỏ bé cho nên nhích từ đít lên ức thì chẳng có bao nhiêu milimét ! Vả lại, «chết đến đít» có nghĩa là chết đến nơi rồi chứ «đít» ở đây đâu có phải là bộ phận thân thể mà thay bằng «ức» ! Nếu biện bạch rằng đó là bộ phận thân thể, thì đối với côn trùng như con cà cuống, đít đã là chỗ cuối cùng. Vậy «chết đến đít» là chết đến chỗ chót còn ức thì mới ở … lưng chừng mà thôi: cái chết đâu phải đã triệt để !

– «Cơm cao gạo kém» (Báo Thống nhất 14.1.1972 và Nguyễn Tạo trong Chúng tôi vượt ngục). Hình thức gốc là «thóc cao gạo kém». Các nhà biên soạn cũng có ghi chú: «như thóc cao gạo kém». Nhưng «như» thế nào cho được khi mà thóc là chuyện ngoài thị trường còn cơm thì đã là chuyện trong cái nồi của mỗi gia đình? Câu thành ngữ gốc chỉ nói về thị trường, giá cả mà thôi nên không thể đưa «cơm» vào được.

– «Chia duyên rẽ thuý» (Đỗ Đức Thuật, Vẫn một con người). Hình thức gốc là «chia uyên rẽ thuý». «Uyên» mới đối với «thuý» còn «duyên» thì đối không chỉnh nên trở thành vô … duyên!

– «Dựa thừng dựa chảo» (Tạp chí Văn nghệ quân đội, số 1.1977). Hình thức gốc là «lộn thừng lộn chảo». Đổi thành «dựa» thì vô nghĩa.

– «Đường dây mối rợ» (Tạp chí Văn nghệ quân đội, số 4.1972). Hình thức gốc là «đầu dây mối rợ». Đầu và mối là những chỗ cốt yếu còn đường thì … tràn lan, tùm lum nên đâu có thể nào tuỳ tiện thay «đầu» bằng «đường» !

Trên đây là một ít dẫn chứng lấy ở Tự điển thành ngữ tiếng Việt. Chúng cho thấy sự «cải biên» tuỳ tiện chỉ làm hại cho ngôn ngữ chứ không có lợi cho nó chút nào. Đó là một việc làm đáng chê trách nhưng còn đáng chê trách hơn nhiều là sự dung túng, thậm chí còn có thể nói là sự «ăn theo» của người làm từ điển trước những hình thức dị dạng đã thấy (và chưa thấy hết). Từ điển phải là khuôn vàng thước ngọc cho người tra cứu nó. vậy người làm từ điển phải sàng lọc mà loại bỏ những hình thức dỏm chứ không thể chạy theo số lượng để làm sách của mình «có số lượng thành ngữ lớn nhất so với các từ điển thành ngữ đã xuất bản từ trước đến nay ở Việt Nam» như lời quảng cáo ở bìa sau của Từ điển thành ngữ Việt Nam do Nguyễn Như Ý chủ biên. Quý hồ tinh, bất quý hồ đa: đây phải là phương châm của nhà làm từ điển thành ngữ. Chính cái «số lượng lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam» này đã cho thấy thái độ thiếu trách nhiệm của các nhà biên soạn Từ điển thành ngữ Việt Nam đối với ngôn ngữ của dân tộc. Một câu như «gót chân a-sin» cũng bị họ xem là thành ngữ tiếng Việt. Quái đản hơn nữa là câu «giơ nanh dấu mỏ» đã bị họ ghi nhận là của V. Huy Gô (Victor Hugo) trong «Những người khốn khổ». Thật là khôi hài khi mà Victor Hugo lại dùng tiếng Việt để đóng góp cho nhân dân Việt Nam một câu chẳng giống ai.

Ở đây có hai điểm cần nhấn mạnh. Thứ nhất, đã là thành ngữ thì phải có tính chất dân gian và được mọi người thừa nhận. Vì vậy hình thức cải biên hoặc cách tân của nhà văn hiện đại, dù có hay đến đâu, cũng không thể xem là thành ngữ nếu nó chưa đi vào tiềm thức của dân gian mà chỉ tồn tại trong tác phẩm của riêng nhà văn nào đó. Cách làm đúng nhất của nhà làm từ điển thành ngữ là không ghi nhận vì không thừa nhận chúng. Thứ hai, mỗi thành ngữ là một đơn vị từ vựng thống nhất và duy nhất (mặc dù chúng được tạo thành bởi nhiều từ khác nhau) nên không thể tuỳ tiện thêm, bớt hoặc thay thế các thành tố của nó được. «Gạo châu củi quế» mà đổi thành «ngô (hoặc bắp) châu củi quế» thì nghe khó lọt lỗ tai. Nếu có ai đó hài hước mà nói «bột mì châu hơi đốt quế» tì có nên ghi nhận vào từ điển thành ngữ hay không? Nhà làm từ điển thành ngữ mà lại «ăn theo» một câu nói như thế thì tội nghiệp cho tiếng nói của dân tộc biết chừng nào !

***

Trở lên, chúng tôi đã nêu ra sáu nguyên nhân làm cho thành ngữ, tục ngữ trở nên khó hiểu mà nguyên nhân cần báo động là nguyên nhân cuối cùng. Sự phân tích những nguyên nhân đó bằng những dẫn chứng cụ thể bên trên đã chứng tỏ rằng chúng kông phải khó hiểu ngay từ đầu mà chỉ trở nên khó hiểu theo thời gian. Chúng đã được đặt ra teo những quy tắc cú pháp thông thường và thông dụng để cho mọi người đều có thể hiểu được một cách dễ dàng chứ không cần nhiễu sự văn chương mà bắt chước theo kiểu ngữ pháp của thần linh. Những người trần mắt thịt, lại là những kẻ dân dã, thực ra cũng chẳng với tới được chỗ cao siêu trong ngữ pháp của thần linh mà bắt chước, nếu quả có một thứ ngữ pháp như thế. Một thứ ngữ pháp như thế, nếu có, có lẽ chỉ dành riêng cho các thầy phù thuỷ.●

(Tháng 10.1996)

 CHÚ THÍCH

[1] Trong: Phan Ngọc, Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, Nxb Trẻ, 1995, tr.75-99.

[2] [3] [4] Phan Ngọc, Sđd., tr.87-91.

[5] An Chi, Chuyện Đông chuyện Tây, trong Kiến thức Ngày nay, số 194, tr.54-55.

[6] Phan Ngọc, Sđd., tr.90.

[7] Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, Văn Hoá, Hà Nội, 1989. Trở xuống, tất cả các ý kiến của Nguyễn Lân mà chúng tôi dẫn đều là lấy từ sách này.

[8] Hoàng Xuân Hãn có lẽ đã lầm khi ông giảng rằng «thét» ở đây là «kêu lớn, phát thanh lớn» (Chinh phụ ngâm bị khảo, Minh Tân, Paris, 1953, tr.280). Thực ra, «thét roi» cũng là quất roi, vung roi. Tiếng Tày-Nùng cũng có một từ thét có nghĩa là đánh, cũng đồng một gốc Hán với từ «thét» trong tiếng Việt.

[9] Trần Xuân Ngọc Lan phiên âm và chú giải, Khoa học Xã hội, 1985, tr.201. Rất tiếc rằng một từ quan trọng và thú vị như «tai» ở đây lại không được chú giải.

[10] Tự vị tiếng Việt miền Nam, Văn Hoá, 1993, tr.62. Quyển sách này hoàn toàn không xứng đáng với tên gọi của nó mặc dù nó có một số tư liệu bổ ích. Chính tác giả cũng phủ nhận đứa con tinh thần này.

[11] Les locutions françaises, P.U.F., Paris, 1973, p.74.

[12] Sđd., tr.69-80.

[*] VAC = viết tắt của «Vườn-Ao-Chuồng», một phương án phát triển nông thôn bằng cách trồng rau rợ cây trái (V), nuôi cá (A), nuôi heo (C). (Chú thích của Hanosoft)